Tungö

Corona virus Covid-19 FC
Simane zikhala virus Covid-19
na lafaigi faoma sörömi fangebua (mikroskop)
HFCM Communicatie / CC BY-SA


Tungö no töi gurifö si no fondrege wa'ide'ide, irege lö oroma ba hörö. Fondrege wa'ide'ide irege abölö atulö takaoni ia aurifö (sauri) moroi ba urifö.

Na tafaedogö wa'anau' dungö ba gutu si so yaŵa ba mbu niha duma-dumania (fa'anau gutu ambö töra 2 milimete), ba ero sambua gutu tola fa'oli 2 juta coronavirus!

Ena'ö tola oroma dungö moguna nifotöi mikroskop. Na sörömi hörö ni'oguna'ö ba wombaso ha tola mangebua'ö hurufo side'ide, itola i'ebua'ö dungö side'ide mikroskop irege oroma ia khöda. Faigi gambara coronavirus ba gambölö zura andre.

Ngawalö dungö


So öfa ngawua ngawalö dungö simane nitutunö KidsHealth:

* bakteria: no afönu mbotoda faoma tungö andre. So ira ba guli, ba gahe, bakha ba mbawada, ba ba nösi daluda. So bakteria si sökhi ba so göi bakteria si lö sökhi. Duma-dumania latolo niha bakteria si sökhi ba wangohalöŵögöi gö si no ta'a bakha ba dalu irege tobali gizi gö andrö ba si toröinia tobali sasao. Ba hiza so göi bakteria si lö sökhi solohe fökhö duma-dumania ba wiso, tölö-tölö ma na'i ba mbo.

* virus: tungö nifotöi virus fabö'ö ia moroi ba bakteria, börö me lö auri ia baero mboto zinanö, urifö ma niha. Ba hiza sakali i'iagö mboto niha, mangoya'ö virus andre irege mofökhö ita. Fökhö simane sowulu zukhu, flu (göna angi) ba tanö bö'önia no börö virus. 

* fungi: sindruhunia tenga urifö ba tenga göi sinanö, heŵa'ae tola taŵa'ö sinanö ia. Na lasöndra göra moroi ba danö sinanö, fungi no fabö'ö. Lö manga ia moroi ba nösi danö, ba hiza moroi ba zinanö, urifö ba niha. Omasi-masi ira toröi ba nahia sabasö-basö ba anaukhu-naukhu ba si to'ölönia lö tobali fökhö ira ba mboto niha. Ba hiza itaria labe mofökhö ita simane sali'ali ba gotalua duturu gahe.

* protozoa: omasi-masi dungö protozoa toröi ba nahia sabasö-basö, börö da'ö muzawili ia ba nidanö. So ösa ba gotalua dungö protozoa zamakuyu nösi dalu irege tola mofökhö niha simane na lö aetu-aetu mu'uta ba ti'i (diare) ma zui na khumölö danö ba edöna mu'uta (nausea) ba na afökhö dalu tanö tou.  

Hadia zalua na möi dungö virus bakha ba mbotoda?


Sakali möi dungö simane virus bakha ba mbotoda, mango'oya ira. Si to'ölönia so zohalöŵö bakha ba mbotoda si hulö folisi sabölö moroi ba virus, irege virus andrö lö dagenia ba wamofökhö ya'ita. Ba hiza itaria abölö virus moroi ba "folisi" mbotoda. Ba molo'ö BBC Science Focus, na alua zimanö ba ibörötaigö wamakiko lala hanu-hanu niha coronavirus nifotöi Covid-19. Ba na itugu abölö-bölö wa'atekiko lala hanu-hanu andrö ba tola mate niha.

Hewisa wangila hadia dungö samofökhö?


Na mofökhö niha simane fogikhi, fökhö guli, mu'uta ba diare tola la'alui ira doto hadia dungö samobörö ya'ia. Lahalö ma'ifu ndro, idanö giö ma zui ilo ba lafaigi faoma mikroskop hadia dungö si so bakha.

Hewisa ena'ö böi mofökhö börö dungö?


Börö me lö oroma ira ba hörö asese lö ta'ila wa no so ira ba dangada. Ba sakali tababaya mbawada möi dungö bakha ba mbotoda, mango'oya ira ba tobali mofökhö ita.

Börö da'ö moguna asese wanasai tanga. Baero da'ö böi waya-waya mbawa ma zui ndreŵa ba fökhö guli tanö bö'ö. Böi fetugö ndreŵa ma zui besu, börö tungö si so ba nana tola möi ba duturu ba afuriatania dania ba mbawa. Da'ö lala ena'ö mofökhö ita.  

Ha wa'ebua sambua dungö?

Simane si muŵa'ö yaŵa no ide'ide sibai. Na tafaedogö ia sambua hunö mböra (ambö töra 5,5 milimete) ba tola tafa'oli 6 juta dungö nifotöi coronavirus ba wa'anau hunö mböra andrö. Na no irai ö'ila gutu ba mbu niha (ambö töra 2 milimete) ba tola tafa'oli 2 juta coronavirus!

Andrö wa tebai ta'ila höröda ira. Tungö coronavirus nifotöi Covid-19 ha 400 nanomete. Eluahania tola tafa'oli 12 juta coronavirus ba wa'anau za'a duturu sebua!

Famaedo wa'anau sambua hunö mböra ba coronavirus


Catatan: Tulisan ini ditujukan untuk Wikipedia Li Niha yang masih dalam tahap inkubasi. Saya letakkan di sini, karena Wikipedia tsb. belum tentu akan segera tayang.

Postingan populer dari blog ini

Kawofo

La'a-la'a gowi (cerpen)

Sihönöfao ba Gaza