Teori evolusi
 |
| Eu wa'auri molo'ö fangera-ngera Charles Darwin (Bromley, UK, 29 Jun 2019. Arsip pribadi) |
Teori evolusi no sambua lala wangera-ngera nifa'anö Charles Darwin, samösa zangi'ila ba waö-waö danö (geologi ba li Indonesia) ba waö-waö zaliŵa-liŵa ba gulidanö. Iŵa'ö Darwin wa fefu zauri ba gulidanö iada'a töra-töra gurifö no tumbu moroi ba zaliŵa-liŵa tanö bö'ö nifotöi böröta gurifö fefu (li Inggris: common ancestor).
Heŵa'ae lö niŵaö Darwin wa niha no manga'ali moroi ba mba'e, aefa tohare zurania The Origin Of Species tebörögö niha wanguma'ö wa na la'o'ö mbua wangera-ngera nisura Darwin andrö si lö tola lö'ö manga'ali niha moroi ba mba'e.
Ba hiza sindruhunia tenga da'ö niŵa'ö Darwin. Tola manö wa so na sa zaliŵa-liŵa ba danö tanö bö'ö, ba moroi ba da'ö mangali mba'e ba niha. Fefu zaliŵa-liŵa ba danö no oi fakhai hulö döla geu ba ndraha-ndrahania. Fefu ndraha tumbu moroi ba döla geu. Moroi ba ndraha segebua tumbu ndraha-ndraha sigide'ide.
Aefa da'ö molo'ö Darwin haniha zabölö da'ö zofozu, tenga ba wa'abölö mboto (haniha zabölö tesu da'ö zanau gölö) ba hiza ba wa'onekhe. Heŵa'ae mo'amböta samösa gurifö ma niha ba wa'abölö mboto, na onekhe-nekhe ia tola mofozu ia. Da'ö nifotöi "positive eugenics" ba li Inggris.
Eluahania fefu zaliŵa-liŵa ba danö ni'ilada ma'ökhö tola mofozu ira börö wa'onekhera. Oya sa zaliŵa-liŵa ba danö si no ahori mate, hatö duriara nirongoda ma'ökhö.
Famatöfa ba lala wangera-ngera Nono Niha
Börö teori evolusi andre ato niha sanguma'ö wa tenga ni'a'azökhi Lowalangi gulidanö andre ba fefu zaliŵa-liŵa ba detenia. Tola manö la'oguna'ö mbua wehede simanö samösa niha na lö mamati ira khö Lowalangi. Ba hiza lö sala na taŵa'ö göi wa Lowalangi zamazökhi töla geu evolusi andrö, moroi ba da'ö oi manga'ali fefu zaliŵa-liŵa ba danö.
Baero da'ö tola taŵa'ö, te lö na sa la'ila ira satuada sanura Mbuku Ni'amoni'ö wa ulidanö andre itugu tumbu ba manöi (molo'ö goi-goi fisika, manöi-nöi manö na sa wa'ebolo mbanua si yaŵa andre i'otarai me te'agamaöi ia ba nifotöi big bang).
Lö na sa ibe'e khöra wa'onekhe-nekhe wangila simanö So'aya si mane ni'ila ndra sangi'ila ba fisika ma'ökhö. Fefu zi tola laŵa'ö me luo da'ö ya'ia wa fefu hadia ia ziso andre no nifazökhi Lowalangi (famo'eluahania: fao ba da'ö oi ni'a'azökhi Lowalangi ba ginötö big bang). Balazi Lowalangi hewisa wamazökhi-Nia ulidanö ba banua si yaŵa andre, me tenga da'ö dali wamati.
Aefa da'ö molo'ö Mbuku Ni'amoni'ö i'a'asogö gulidanö ba gofu hadia ia Lowalangi fitu ngaluo wa'ara. Na sindruhu niŵaö ndra sangi'ila ba fisika no mege yaŵa, wa banua si yaŵa manöi-nöi na sa, ba tola manö wa lö na sa tarugi ngaluo si fitu wanga'asogö ulidanö si mane nisura ba Zura Moze si sara. Tola manö sa wa awena na tarugi ngaluo si önö, ya'ia da'ö inötö wanga'azökhi niha.
Gohe-gohe
Note:
This article first appeared on Wikipedia Nias which wa still in incubator stage. However I stopped writing there because of aggressive behaviour of one of its editors, who forced the article to be written in an other more known Nias dialect.
